Czerniak jest poważną postacią raka skóry, który rozwija się w komórkach zwanych melanocytami . Chociaż jest mniej powszechny niż rak podstawnokomórkowy (BCC) i rak płaskonabłonkowy (SCC), ten rak skóry jest bardziej niebezpieczny ze względu na jego zdolność do szybszego rozprzestrzeniania się na inne narządy, jeśli nie jest leczony na wczesnym etapie. Aktualnie czerniak stanowi jedną z głównych przyczyn zgonów związanych z nowotworami skóry. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w 2020 roku zdiagnozowano około 325 000 nowych przypadków czerniaka na świecie, a 57 000 osób zmarło z powodu tej choroby. Przewidywania Międzynarodowej Agencji Badań nad Rakiem (IARC) są niepokojące – liczba nowych zachorowań na czerniaka skóry ma wzrosnąć o ponad 50% w okresie 2020-2040, osiągając ponad 500 000 przypadków rocznie.

Czym są melanocyty?

Melanocyty to komórki skóry znajdujące się w górnej warstwie skóry. Wytwarzają pigment zwany melaniną, który nadaje skórze jej kolor. Istnieją dwa rodzaje melaniny: eumelanina i feomelanina. Kiedy skóra jest narażona na promieniowanie ultrafioletowe (UV) ze słońca lub solarium następuje uszkodzenie skóry, które powoduje, że melanocyty produkują więcej melaniny, ale tylko pigment eumelaniny próbuje chronić skórę, powodując ciemnienie lub opaleniznę. Czerniak pojawia się, gdy uszkodzenie DNA spowodowane oparzeniami słonecznymi lub opalaniem w wyniku promieniowania UV powoduje mutacje w melanocytach, powodując niekontrolowany wzrost tych komórek.

Czynniki ryzyka rozwoju czerniaka

Nowotwory skóry, takie jak czerniak występują na skutek uszkodzonego DNA w komórkach skóry, które prowadzi do niekontrolowanego wzrostu tych komórek. Promienie ultrafioletowe (UV) ze słońca lub solarium uszkadzają DNA w komórkach skóry. Pomimo, że nasz układ odpornościowy naprawia niektóre z tych uszkodzeń to z biegiem czasu powstałe uszkodzenia DNA mogą prowadzić do mutacji powodujących raka skóry. Istnieje również wiele innych czynników zwiększających ryzyko rozwoju czerniaka takich jak genetyka (obciążony wywiad rodzinny), typ lub kolor skóry, kolor włosów, skłonność do pojawiania się piegów, czy liczba pieprzyków na ciele. Poznanie czynników ryzyka rozwoju czerniaka pozwala pacjentom określić, czy są jesteś w grupie wysokiego ryzyka zachorowania na tę chorobę jak również pomóc w jej zapobieganiu lub wczesnym wykryciu.

Poniżej przedstawiamy czynniki zwiększające ryzyko wystąpienia czerniaka:

• Wystawianie skóry na działanie promieniowania ultrafioletowego (UV), pochodzące zarówno ze słońca, jak i z urządzeń do sztucznego opalania, takich jak solaria, stanowi istotny czynnik ryzyka rozwoju czerniaka. Zarówno typy promieniowania UVA, jak i UVB mogą prowadzić do mutacji w DNA skóry, sprzyjając rozwijaniu się nowotworu.
• Długi czas spędzony na słońcu, zwłaszcza podczas młodości oraz silne oparzenia słoneczne, mogą zwiększać ryzyko pojawienia się czerniaka.
• Ludzie o jasnym odcieniu skóry, z rudymi lub blond włosami i skłonnością do oparzeń słonecznych, są bardziej narażeni na rozwój czerniaka niż ci o ciemniejszym kolorze skóry.
• Ryzyko zachorowania na czerniaka rośnie wraz z wiekiem a panie mają nieco większe ryzyko zachorowania niż panowie.
• Osoby, które miały już w przeszłości doświadczenie z czerniakiem, są bardziej narażone na jego ponowne wystąpienie.
• Rodzinna historia czerniaka może zwiększać ryzyko zachorowania. Obecność tej choroby u bliskich krewnych stanowi ostrzeżenie dla innych członków rodziny.
• Duża liczba znamion na ciele, zwłaszcza tych większych niż 6 mm, może być wskaźnikiem podwyższonego ryzyka.
• Osoby z zespołem znamion atypowych, rzadkim schorzeniem genetycznym z charakterystyczną obecnością licznych znamion, mają wyższe ryzyko zachorowania na czerniaka.
• Posiadanie znamion wrodzonych, które dotyczy około 1% ludzi, może być powiązane z podwyższonym ryzykiem.
• Immunosupresja, czyli obniżenie odporności, zwłaszcza po przeszczepie organu, może zwiększyć ryzyko wystąpienia czerniaka.
• Genetyczne predyspozycje są odpowiedzialne za około 3% przypadków czerniaka, co wskazuje na potencjalne dziedziczne czynniki mające wpływ na rozwój tej choroby.

Objawy czerniaka

Czerniak jest schorzeniem, które może często ukrywać się pod postacią zwykłych zmian skórnych. Szczególną uwagę warto zwrócić na obszary pigmentowane, które niekoniecznie muszą być brązowe – mogą przybierać odcienie niebieskie, sine czy mogą być nawet pozbawione barwy. Charakterystyczną cechą czerniaka jest jego asymetria, niejednolite zabarwienie oraz średnica przekraczająca 6 mm. Zmiana ta może być także nierówna, owrzodziała czy krwawiąca. Istotne jest, by mieć na uwadze, że czerniak może rozwinąć się nie tylko na zdrowej skórze, ale też na bazie istniejącego znamienia barwnikowego.

Objawy w obrębie znamion barwnikowych, które powinny budzić niepokój to m.in.:

• Owrzodzenia
• Świąd
• Zaczerwienienia
• Krwawienie
• Zmienność w kształcie i wielkości
• Asymetryczność
• Widoczna wypukła obwódka wokół znamienia

Diagnozowanie czerniaka

Podstawą diagnostyki czerniaka jest badanie lekarskie polegające na ocenie zmian skórnych, które powinno obejmować całą skórę, a w szczególności skórę owłosioną głowy, dłonie, stopy i przestrzenie między palcami. Sugerowaną metodą diagnostyczną nowotworów skóry jest dermatoskopia lub wideodermatoskopia. W przypadku pacjentów, u których stwierdza się obecność wielu nietypowych znamion, zalecane jest tworzenie archiwum zdjęć tych zmian lub całej skóry i systematyczne porównywanie tych zdjęć w różnych odstępach czasu. Kluczowym etapem w diagnozie czerniaka jest analiza histopatologiczna całej chirurgicznie usuniętej zmiany pigmentowej. Po uzyskaniu wyników badania, w przypadku potwierdzenia nowotworu należy zastosować odpowiednią terapię nowotworową, bazując na stwierdzonym stadium zaawansowania choroby.

Stopnie zaawansowania czerniaka

Staging czerniaka jest ważnym aspektem określania rokowania i sposobu leczenia pacjentów. najczęściej wyróżnia się poniższe etapy rozwoju choroby:

• Etap 0 – zmiana ograniczona do naskórka, bez nacieku.
• Etap I – brak zajęcia węzłów chłonnych, brak przerzutów. Gdy występuje owrzodzenie, nie jest ono głębsze niż 1 mm a w przypadku zmiany bez owrzodzenia, może ona osiągnąć do 2 mm głębokości.
• Etap II – nowotwór rozwija się lokalnie i jest podzielony na trzy kategorie w zależności od wielkości i charakterystyki guza:
• z owrzodzeniem nie głębszym niż 2 mm, ale osiągającym nie więcej niż 4 mm
• z owrzodzeniem osiągającym do 4 mm, ale bez owrzodzenia mogącym osiągnąć większe rozmiary
• głębokość owrzodzenia przekracza 4 mm.

Ewaluacja stadium czerniaka na podstawie badań

Przed rozpoczęciem leczenia czerniaka niezbędne jest przeprowadzenie szeregu badań, które pozwalają lekarzom określić etap zaawansowania choroby oraz ewentualne miejsca przerzutów. Każde z poniższych badań ma kluczowe znaczenie w procesie diagnostycznym, umożliwiając dokładne określenie sytuacji klinicznej pacjenta i właściwe zaplanowanie terapii w przypadku czerniaka. Oto wykaz najważniejszych z nich:

1. Badania obrazowe:
   • Rentgen klatki piersiowej: Służy do identyfikacji ewentualnych przerzutów w obszarze płuc.
   • Ultrasonografia jamy brzusznej: Pozwala na wykrycie przerzutów w narządach trzewnych.
   • Tomografia komputerowa klatki piersiowej: Wykorzystywana jest do bardziej szczegółowej oceny płuc oraz identyfikacji przerzutów.
   • Scyntygrafia kości czy PET-CT: Dają informację o ewentualnych przerzutach do struktur kostnych czy innych miejsc w organizmie. Test PET-CT dostarcza danych na temat aktywności metabolicznej tkanek, co ułatwia identyfikację przerzutów.
   • Tomografia komputerowa miednicy: Przeprowadzana w sytuacji, gdy podejrzewane są przerzuty do węzłów chłonnych w obrębie pachwiny.
2. Badania laboratoryjne:
   • Pełna morfologia krwi z rozmazem: Podstawowy test oceniający funkcjonowanie krwi i jej składniki.
   • Testy biochemiczne z uwzględnieniem poziomu dehydrogenazy mleczanowej (LDH): Wysoki poziom LDH może wskazywać na zaawansowanie choroby.
3. Badania genetyczne:
   • Testy mutacji genu BRAF: Odkrycie mutacji w tym genie u pacjenta może otworzyć drogę do spersonalizowanego leczenia molekularnego.

Leczenie czerniaka

Podstawę leczenia czerniaka stanowi chirurgia, czyli  wycięcie zmiany wraz z marginesem zdrowej skóry. Dodatkowo w niektórych przypadkach może zostać podjęta decyzja o wycięciu blizny z zachowaniem odpowiednich marginesów. W przypadku obecności odległych przerzutów czerniaka lub przenikania do węzłów chłonnych przeprowadza się regionalną limfadenektomię (usunięcie węzłów chłonnych). Kiedy istnieje wysokie prawdopodobieństwo nawrotu, lekarze rozpatrują wprowadzenie terapii uzupełniającej w postaci terapii ukierunkowanej molekularnie, immunoterapii, radioterapii lub chemioterapii, w zależności od stopnia zaawansowania.