Zespół metaboliczny – leczenie, objawy, przyczyny

Zespół metaboliczny (określany też jako zespół X lub zespół polimetaboliczny) uznawany jest za główny czynnik sprzyjający powstawaniu chorób układu sercowo-naczyniowego: miażdżycy, choroby niedokrwiennej serca, a także cukrzycy. Występuje u około 20 procent Polaków, zwłaszcza kobiet, a jego podstawową cechę rozpoznawczą stanowi otyłość brzuszna. Najczęściej diagnozuje się go u osób prowadzących siedzący tryb życia, spożywających duże ilości tłuszczów nasyconych i cukrów prostych, co na przestrzeni wielu lat może spowodować groźne powikłania. W niektórych przypadkach towarzyszą mu zaburzenia hormonalne.

Według Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej IDF, aby stwierdzić zespół metaboliczny, muszą być spełnione przynajmniej trzy z pięciu kryteriów:

• Zwiększony obwód talii, w populacji europejskiej: ≥80 cm u kobiet i ≥94 cm u mężczyzn;
• stężenie triglicerydów >150 mg/dl (1,7 mmol/l) lub leczenie hipertriglicerydemii;
• stężenie cholesterolu HDL C < 50 mg/dl (1,3 mmol/l) – u kobiet oraz <40 mg/dl (1,0 mmol/l) – u mężczyzn lub leczenie tego zaburzenia lipidowego;
• ciśnienie tętnicze skurczowe ≥130 mm Hg lub rozkurczowe ≥85 mm Hg, bądź leczenie rozpoznanego wcześniej nadciśnienia tętniczego;
• poziom glukozy w osoczu na czczo ≥100 mg/dl (5,6 mmol/l) lub leczenie farmakologiczne cukrzycy typu 2.

Objawy wskazujące na zespół metaboliczny

Otyłość brzuszna (wisceralna)

Jest kojarzona z gromadzeniem tkanki tłuszczowej wokół talii oraz obwodem przekraczającym 80 cm u kobiet i 94 cm u mężczyzn. Niekiedy do jej określania używa się również wskaźnika WHR (waist to hip ratio), będącego stosunkiem obwodu talii do obwodu bioder. Otyłość brzuszną stwierdza się w wypadku uzyskania wyniku WHR większego lub równego 0,85 u kobiet i 1,0 u mężczyzn.

Za najbardziej niekorzystną uważa się wisceralną dystrybucję tkanki tłuszczowej. Jest to spowodowane specyficzną aktywnością hormonalną tłuszczu brzusznego. Produkcja cytokin prozapalnych (np. IL-6) jest 2-3 razy większa w tkance tłuszczowej wewnątrz jamy brzusznej niż w tkance tłuszczowej podskórnej. Tłuszcz brzuszny stanowi także źródło glikokortykosteroidów (ze względu na zwiększoną ekspresję receptorów dla enzymu przekształcającego nieaktywny kortyzon do kortyzolu). Hormony pochodzące z wisceralnej tkanki tłuszczowej wydzielane są do żyły wrotnej, wpływając następnie na czynność wątroby. Ogólnie, wysoki poziom IL-6 i glikokortykosteroidów sprzyja rozwojowi procesów zapalnych i zakrzepowych, a także nasila zaburzenia metaboliczne.

Zaburzenia metabolizmu węglowodanów

Insulina to hormon produkowany przez trzustkę, stymulującym transport glukozy do komórek i obniżającym poziom cukru we krwi. Ludzkie komórki zawierają receptory, których pobudzenie przez insulinę umożliwia transport glukozy do wnętrza komórki. Jej wrażliwość na działanie hormonu zależy w 50% od genów, a w pozostałych 50% od czynników środowiskowych, takich jak stopień otyłości i aktywność fizyczna.

Niektóre osoby potrzebują jednak o wiele więcej insuliny, by umożliwić prawidłowy transport glukozy do komórek. Powodem są zaburzenia metabolizmu powodowane m.in. siedzącym trybem życia i przyjmowaniem nadmiaru kalorii z posiłków bogatych w cukry proste. Spożywanie zbyt dużej ilości węglowodanów nie sprzyja ich właściwemu wykorzystaniu przez mięśnie oraz wystarczającemu magazynowaniu w formie glikogenu w mięśniach i wątrobie. Nadmiar glukozy przekształca się wtedy w kwasy tłuszczowe, a następnie cholesterol i trójglicerydy, które budują tkankę tłuszczową, w tym tkankę tłuszczową wisceralną. Związki uwalniane z brzusznej tkanki tłuszczowej docierają do wątroby hamując magazynowanie przez nią glukozy. Utrzymuje to jej wysoki poziom we krwi i dodatkowo podwyższa poziom uwalnianej insuliny. W wyniku regularnych wysokich stężeń insuliny we krwi następuje chowanie się receptorów dla insuliny na powierzchni komórek. Wyjaśnia to w uproszczeniu mechanizm powstawania insulinooporności u osób z nadwagą i otyłością brzuszną.

Stanowi insulinooporności towarzyszy często zwiększenie retencji jonów sodu oraz obniżenie filtrowania kwasu moczowego przez nerki. Może to powodować nadciśnienie tętnicze oraz zwiększone stężenie kwasu moczowego we krwi (hiperurykemia). Część diagnostów uważa, że to właśnie ona wywołuje zespół metaboliczny, ponieważ w niektórych badaniach zaobserwowano przewlekle podwyższony poziom kwasu moczowego we krwi poprzedzający hiperinsulinemię. Jako przyczynę wskazuje się zbyt duże stężenie kwasu moczowego we krwi, zakłócające mięśniowy przepływ krwi i ograniczające w ten sposób transport glukozy do mięśni.

Dyslipidemia

Występuje w wypadku podwyższonego stężenia trójglicerydów oraz „złego” cholesterolu LDL we krwi, przy obniżonym poziomie „dobrego” cholesterolu HDL.  Jest uwarunkowana genetycznie lub stanowi pochodną nieprawidłowej diety, siedzącego trybu życia lub nikotynizmu. Rozwija się na tle innych schorzeń lub jako skutek zażywania niektórych leków.

Określenie HDL dotyczy właściwie lipoproteiny transportującej cholesterol z tkanek i osocza do wątroby, która obniża całkowity poziomu cholesterolu we krwi. Skutkiem dyslipidemii (szczególnie obniżenia HDL, nawet przy względnie unormowanym poziomie LDL) jest rozwój miażdżycy, która zwiększa ryzyko zawału serca, choroby niedokrwiennej serca i udaru niedokrwiennego mózgu.

Nadciśnienie tętnicze

Jest diagnozowane w wypadku regularnych pomiarów ciśnienia tętniczego wynoszących 140/90mmHg lub więcej. Jego występowanie razem z zaburzeniami metabolicznymi, zwiększa poważnie ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Nadciśnienie tętnicze sprzyja rozwojowi miażdżycy – w wyniku schorzenia ściany tętnic tracą elastyczność i są bardziej podatne na tworzenie blaszek miażdżycowych zbudowanych m.in. ze złogów cholesterolu. Wysoki poziom tego ostatniego przyczynia się do szybszej progresji choroby.

Powikłania zespołu metabolicznego

Powyższe objawy czyli otyłość wisceralna, insulinooporność, dyslipidemia i nadciśnienie tętnicze oraz podwyższona aktywacja procesów zapalnych i zakrzepowych, sprzyjają wystąpieniu powikłań sercowo-naczyniowych.

Jednym z nich jest choroba niedokrwienna serca będąca wynikiem zwężenia tętnic wieńcowych na skutek tworzenia blaszek miażdżycowych. Może to doprowadzić do ostrego zamknięcia naczyń wieńcowych powodującego zawał serca czyli brak dopływu krwi do określonej części mięśnia sercowego. Zmiany miażdżycowe obejmują również tętnice szyjne i dogłowowe domózgowe, skutkując – w wypadku zamknięcia jednego z naczyń w obrębie mózgu – nawet udarem niedokrwiennym mózgu. Z kolei jeśli miażdżyca wystąpi w obrębie tętnic kończyn dolnych pojawiają się dolegliwości w postaci bólu w trakcie chodzenia, związane z nieprawidłowym transportem tlenu do mięśni. Nieleczone schorzenie może doprowadzić do zamknięcie tętnicy w obrębie kończyny dolnej, które wiąże się z jej ostrym niedokrwieniem i grozi niekiedy amputacją.

U kobiet zespół metaboliczny wiąże się często z zespołem policystycznych jajników (PCOS czyli polycystic ovary syndrome). Charakteryzuje się on m.in. brakiem owulacji utrudniającym zajście w ciążę i powoduje występowanie cech androgenizacji, na skutek podwyższonego poziomu męskich hormonów płciowych (androgenów). Są nimi: nadmierne owłosienie, łysienie z przodu głowy, łojotok, trądzik, nieregularne miesiączki.

Zmiana stylu życia – najlepsze leczenie zespołu metabolicznego

W przypadku zdiagnozowania zespołu terapia polega na działaniach redukujących nadwagę lub otyłość wisceralną. W zależności od pozostałych objawów zmierzają one ponadto do poprawy wrażliwości komórek na insulinę, lepszego profilu lipidowego lub normalizacji ciśnienia tętniczego krwi.

Skuteczne leczenie wymaga zmiany stylu życia. Wskazana jest większa aktywność ruchowa, umożliwiająca redukcję tkanki tłuszczowej przy minimalnej utracie masy mięśniowej. Ponieważ trening musi być bezpieczny dla osób z nadciśnieniem tętniczym, warto przed jego rozpoczęciem skonsultować ćwiczenia z kardiologiem i profesjonalnym trenerem. Korekcie powinna ulec dieta, dostarczająca wszystkich potrzebnych składników odżywczych. Jej kaloryczność należy dostosować do indywidualnego poziomu aktywności, co pozwoli na stopniową, bezpieczną redukcję masy ciała. Osoby z nadciśnieniem tętniczym krwi muszą także pamiętać o konieczności zmniejszenia w posiłkach zawartości soli.

Jeśli zaburzenia metabolizmu węglowodanów są znaczące, konieczne może okazać się zastosowanie leków przeciwcukrzycowych, a w przypadku nadciśnienia tętniczego krwi – leków hipotensyjnych. Niekiedy zespołowi metabolicznemu towarzyszą zaburzenia hormonalne, wymagające z kolei stałej kontroli endokrynologa.